BARAZKIAK

Ereiteko sasoia martxotik irailera arte. Hazkuntza indartzeko asunez egindako minda erabili, baita ongarritzeko.

B. oleracea milaka urtez landu dela uste bada ere, greziarren eta erromatarren garaiak baino lehen etxeko landare gisa izan zuen historia ez da ezagutzen. Bi zibilizazio hauek lorategietako landare gisa erabiltzen zuten.Espezie honetatik abiatuz aldaera asko sortu dira barazki gisa landatzeko, hala nola buru-aza, brokolia, azalorea eta beste batzuk.

Tipularen erraboila (berau ere "tipula" deitua) sukaldaritzan erabili da antzinatik. Asiaren erdialdean hasi zen hazten, eta handik greziarrek eta erromatarrek zabaldu zuten Europara.

Uso en carpinteríaUntar ajo en los puntos donde puede haber un brote de savia evita un desprendimiento de la pintura.

Tipula zatitzean, honen zelulak apurtzen dira, barruko entzimak askatuz. Euren artean aliinasak daude, aminoazido sulfoxidoak apurtzen dituztenak azido sulfenikoa eratuz. Hauek berehala sin-propanetial-S-oxido delako gas hegazkor bihurtzen dira. Gas honek begietako mukosaren urarekiko erreakzioan azido sulfurikoa eratzen du, begien sumindura berezia eragiten duena.

Gainerako lekaleek bezala, elikadurari dagokionez ilarrak proteina, mineral eta zuntz asko dauka. Ekologiaren aldetik, sustraietako noduluetan eduki ohi dituen bakterio nitrifikatzaileei esker, ilarrak nitrogenoa finkatzen du lurzoruan eta ezaugarri honi esker ongarri natural gisa erabil daiteke.

Azenarioak Afganistandik datoz, baina Mediterraneo arroan Kristo aurretik bi mila urte inguruan ere lantzen zuten.Arabiarrek kuminoa eta oliba olioa botatzen zioten, eta gaur egun ere hala egiten jarraitzen dute Magrebeko herrialdeetan.

Patata Txileko hegoaldekoa da berez. Ande mendien inguruetako lurraldeetan zabaldua zegoen Kristobal Kolon Ameriketara iristerako, eta amerindiarren artean oso erabilia zen janari gisa. Europan espainiarrek zabaldu zuten, XVI. mendean, aurrena Espainian bertan eta gero beste lurraldeetan. Baina ez bakarrik Europan, Hego Ameriketako iparraldean eta Ipar Ameriketako hegoaldean ere zabaldu zen espainiarrak hara iritsi ondoren.

- Erein: lur beroan otsail-martxoan (gramo 1 = 250 hazi). -Landatu: maiatzean, toki babes edo eguteran. Landare artean 40-50 cm-ko tartea eta ilada artean 70 cm-ko tartea. -Lanak: tomatea bezala, hasieran arba nagusia ez den puja guztia kimatu behar da (30 cm-raino) gero 4 edo 5 adar utziz.-Uzta: abuztu-irail-urrian.

Kuiatxoaren arbasoa Ameriketakoa da. Hala ere, kuia mota gehienak Europara kolonizazioaren garaian iritsi baziren ere, kuiatxoa jatorriz europarra da. Berezko zenbait mutazioren ondorioz sortu zen, XIX. mendearen hondarretan, Italian, seguru asko Milan inguruan.

* ejotes (México y Centroamérica, nahuatlismo de éxotl) * frijolitos', 'frijoles verdes ([Nicaragua]) *vainicas (Costa Rica) * habichuelas (Colombia, Cuba, Panamá, Canarias y Andalucía) * vainitas ( Ecuador, Perú, Bolivia, Venezuela y República Dominicana). *porotos verdes (Colombia y Chile) *chauchas (Argentina, Paraguay, Uruguay), * judías verdes (España), * alubias verdes (Navarra), * bajoques (Valencia), bajocas (Murcia) * fréjoles (Asturias, Galicia, León y Zamora) * frejones o fréjules (Salamanca y Extremadura) * habichuelas (Andalucía y Canarias) * habichuelitas o habichuelillas o habicholillas (Córdoba), * mongetes tendres (Cataluña), * vainas o vaines (norte de España), * fasoles (latín phaseolus), * vainas (País Vasco) * Caparrón verde (La Rioja)

Europan, piper edo pipermin esaten zaie. Amerikan eta Asian ez bezala, Europako sukaldaritzan gehien erabiltzen den barietatea ez da mina izaten. Piper berdea (heldugabea) eta gorria edo horia (heldua) baliatzen dira gehien, bai eta birrindua ere, piperrautsa. Gure artean, ezagunenetako batzuk piper italiarra, piper morroa, pikillo piperra, Padrongo piperra, Gernikako piperra, Ezpeletako piperra eta Ibarrako pipermina dira.

Espainiarrek ekarri zuten Europara. Mexikotik Iberiar Penintsulara XVI. mendean iritsi zen. Europan Italian erabili zen lehenengo aldiz jangai gisa 1550.aren inguruan. Gatza piper beltza eta olioz lagunduta jaten zen. XX. mendearen ia hasiera arte toki askotan pozoitsua zela kontsideratzen zen.

Jatorriz Asia erdialde eta hego-mendebaldekoa da. Iberiar Penintsulan arabiarrek sartu zuten XI. mende inguruan eta handik Europa osora hedatu zen.

Porruaren atal jangarria ez da zurtoina, hala pentsa badaiteke ere, borobildutako hostoz osatutako multzo estu bat baizik.Hainbat motako porruak daude, baina motarik arruntenak, landatzen diren sasoiaren arabera, bi dira: udakoak, landatu diren urtean biltzekoak direnak, eta negukoak, landatu ondorengo urteko udaberrian biltzen direnak. Neguko porruek normalean handiagoak dira eta zapore sakonagoa dute.

Bere izenak adierazten duen bezala, azalorearen atal jangarria lorea da, espezie honetako beste aldaeretan ez bezala. Multzo berekoak dira aza, bruselaza eta brokolia.

Euskal Herrian osterzuria gordinik jan ohi da, entsaladetan, baina prestatuta ere jan daiteke.Osterzuria endibiaren genero berekoa da, baina, nahiz eta bere izen zientifikoan "endivia" agertu, ez dira nahastu behar.