YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMUNDA OLAN KUVVETLER

Akarsular:Yeryüzünde ve yer altında belirli bir yatak içinde, eğim boyunca sürekli veya zaman zaman akan sulara akarsu denir. Akarsuların akış hızları, enerji potansiyelleri, mekanik aşındırma güçleri yüksektir. Bol alüvyon taşırlar, ulaşıma elverişli değillerdir. 

Vadi:Akarsuların derine ve yanlara aşındırmak suretiyle oluşturduğu uzun çukurluklara vadi denir.

.Çentik Vadi: akarsuların kaynaklarına yakın bölümlerinde oluşan vadi şekilleridir. Ülkemizde en yaygın vadi şeklidir.

Boğaz Vadi: iki düzlük arasındaki yüksek kesimleri yaran akarsuların oluşturuduğu dik yamaçlı derin vadilerdir.

Kanyon Vadi: karstik arazilerde yaygın olan basamaklı vadi şekilleridir.

Geniş Tabanlı Vadiler: Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı yerlerde oluşan vadi şekilleridir.

Dev Kazanı: Akarsuların şelaleler şeklinde aktıkları yerlerde oluşturdukları derin çukurlara denir.

Peri Bacası: Volkan tüflerinin yaygın olduğu alanlarda özelikle sel sularının ve rüzgarların oluşturduğu şekillerdir.

Plato: Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklerdir.

1.     Aşınım platoları ( Türkiye’de ki en alçak plato aşınım platosu olan İstanbul-kocaeli platosudur.

.Kırgıbayır:Yarı kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçlarda sel sularının oluşturduğu yarıntılardır.

Peneplen(yontuk düz): Akarsu aşındırmasının son evresinde ortaya çıkan düzlüklerdir. Çok uzun zamanda oluşur genellikle birinci zaman arazilerinde görülür.

.Birikinti Konisi: Yamaçlardan inen akarsular eğimin azaldığı yerlerde taşıdıkları alüvyalleri biriktirirler buna birikinti konisi denilir.

Delta:Akarsuların taşıdığı alüvyalleri sığ deniz kıyısında biriktirmesi sonucu oluşan kıyı ovalarıdır.

Irmak Adası (kum adası):Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı yatağının genişlediği yerlerde taşıdıkları alüvyonların birikmesiyle oluşurlar.

Dağ Eteği Ovaları: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan geniş düzlüklerdir.

Dağ İçi Ovaları: Akarsuların çöküntü alanlarda biriktirme yapması sonucu oluşan düzlüklerdir.

Taban seviyesi ovası: Akarsuyun taşıdığı malzemeleri yatak eğiminin azaldığı kara içlerinde biriktirmesiyle oluşur.

Menderes: Akarsuların yatak eğiminin azaldığı yerlerde yana doğru aşındırma yapıp, aşındırdıkları malzemeleri yatağının diğer yanında biriktirmesiyle oluşan şekillerdir.

Taraça(seki): Akarsuların önce biriktirdiklerini sonra tekrar aşındırmasıyla oluşan basamaklı şekillerdir.

Aşındırma şekilleri: Rüzgarlar bitki örtüsünün cılız olduğu kurak-yarı kurak alanlarda aşındırma yaparlar

Biriktirme şekilleri: Rüzgarlar hızlarının azaldığı alanlarda biriktirme yaparlar

Buzullar: Ülkemiz orta enlemlerde, ekvatora daha yakın konumda olduğu için buzulların etkisi sınırlıdır.

Sirk Çanağı: Dağların yüksek kesimlerinde ki buzulların bulundukları alanı aşındırmasıyla oluşan çukurluklardır. Bu çukurlukların dolmasıyla sirk gölleri oluşur.

.Hörgüç kaya: farklı dirençteki kayaçların yumuşak kesimlerinin buzullar tarafından aşındırılmasıyla oluşur

Buzul vadisi: Dağ yamaçlarında eğime bağlı olarak buzulların aşağı doğru hareket etmesiyle oluşan U şeklindeki vadilerdir.

Morenler(Buzultaşı): Buzulların aşındırarak taşıdıkları kaya parçalarını eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan şeylerdir. Ülkemizde en yaygın olan buzul şeklidir.

Sander düzlüğü: erime sonucu çekilen buzulların oluşturuduğu şekillerdir.

Dalga ve Akıntılar: Dalgalar genellikle dağların kıyıya paralel uzandığı ve şelfin dar olduğu yerlerde aşındırma yaparken, dağların kıyıya dik uzandığı ve şelfin geniş olduğu yerlerde biriktirme yaparlar

Aşındırma şekilleri: Dalga aşındırma şekilleri daha çok şelf alanın dar olduğu ve dik kıyılarda görülür.

.Falez(yalıyar):Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde oluşurlar. Dalga aşındırması sonucu oluşan kıyı diklikleridir.

Aşınım düzlüğü: Falezlerin gerilemesi ile oluşan sığ sularla kaplı alanlardır.

Biriktirme şekilleri: Dalga biriktirme şekilleri daha çok şelf alanın geniş olduğu kıyı dikliğinin fazla olmadığı alanlarda yaygın olarak görülür.

Tombolo(Saplı Ada): Kıyıya yakın bir adanın dalgaların biriktirdiği malzeme ile ana karaya bağlanmasıdır.

Lagün: Koyun ağız kısmının kıyı oku ile kapanmasıdır. Koyun ağız kısmı tamamen kapanır ve deniz ile bağlantısı kesilirse lagün gölü (kıyı set gölü) oluşur.

.Kıyı oku: Dalga ve akıntıların taşıdıkları malzemeyi kıyıya dik bir şekilde biriktirmesiyle oluşur. Sığ alanlarda yaygındır.

Lapya:Eğimli alanlar üzerindeki çatlaklardan akan sular tarafından oluşturulan şekillerdir.

Dolin:Lapyaların zamanla birleşmesi ile oluşan ve genişliği daha büyük olan çukurlardır.

Mağara: karstik suların yeraltında ki çatlakları genişletmesiyle oluşan şekilleridir.

Düden:yerüstü sularını yeraltına gönderen, yeraltı sularını yeryüzüne çıkaran kuyulardır.

Obruk:Mağara tavanlarının çökmesi sonucu oluşan büyük çukurlardır.

.Kör vadi: akarsuların bir su yutan tarafından yer altına gönderilmesi ile oluşan bir tarafı kapalı vadilerdir.

Traverten:yüzeye çıkan suların içerisine erimiş halde bulunan kalsiyum karbonatın çökelmesi ve birikmesi ile oluşmuş şekillerdir.

Sarkıt: mağara tavanlarından sızan suların içindeki kirecin birikmesiyle oluşur.

Dikit: mağara tavanlarından sızan suların içindeki kirecin tabanlarda oluşmasıyla oluşur

Sütun: sarkıt ve dikitlerin birleşmesi ile oluşur.

Enine kıyılar: Dağların denize dik uzandığı yerlerde görülen kıyı şeklidir. Ülkemizde Ege Bölgesinde görülür

Boyuna kıyılar: Dağların denize paralel uzandığı yerlerde görülen kıyı tipidir. Ülkemizde Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında görülür.

Limanlı kıyılar: Geniş vadilerin sular altında kalması ve bu alanların setlerle kapatılması sonucu oluşan kıyılardır.

Dalmaçya kıyı tipi: Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde denizin vadiler arasına sokulmasıyla oluşan kıyılardır.

.Ria tipi kıyılar: Deniz sularının yükselmesiyle kıyıya dik uzanan vadilerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır.

Haliçli kıyılar: Gel-Git sonucunda akarsu ağızlarında oluşan kıyı tipidir.

Skyer tipi kıyılar: Buzulların etkisiyle oluşan moren ve hörgüçkayaların sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır.

Fiyort tipi kıyılar: Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır.*Türkiye Orta kuşakta bulunduğu için fiyort ve skyer kıyı tipine Türkiye’de rastlanmaz.

Orojenez(Dağ oluşumu): Ülkemizde en fazla etkili olan iç kuvvettir. Jeosenklinallerde(geniş birikim alanları) biriken tortul tabakaların kıvrılma ve kırılma hareketleriyle yükselmesi olayına dağ oluşumu ya da orojenez denir.

A.     Kıvrılma: Tortullanma alanlarındaki esnek malzeme yan basınçlar sonucu kıvrılır. Oluşan yüksek kısımlara antiklinal alçak kısımlara ise senklinal denir.

A.     Kırılma: Tortullanma alanlarındaki malzeme sert yapıda ise yan basınçlar sonucu kırılır. Kırılma sonucu arazinin bir kısmı yükselirken, bir kısmı da çöker. Yükselen kısımlara horst, çöken kısımlara graben denir. Ülkemiz de kırılma sonucu oluşan dağlara en çok Ege Bölgesinde rastlanır.

Epirojenez(Kıta oluşumu): Yer kabuğunda meydana gelen geniş alanlı alçalma ve yükselme hareketlerine epirojenez denir. Epirojenez yeryüzünü en uzun sürede şekillendiren iç kuvvettir.

 Volkanizma: Yerin derinliklerinde magmanın yer kabuğunun zayıf noktalarından yüzeye çıkıp katılaşması olayına volkanizma denir. Bu faaliyetler oluştuğu yere göre 2’ye ayrılır:

Derinlik volkanizması: magmanın yüzeye çıkmadan yerkabuğu içerisinde soğuyarak katılaşması sonucu sonucu gerçekleşen olaydır. Bu olay sonucunda 4 şekil oluşur:

Yüzey volkanizması: yerkabuğunun içerisinde bulunan magmanın çatlaklardan yeryüzüne çıkmasıyla oluşan püskürmelerdir.

Depremler (seizma): yeryüzünde çeşitli sebeplerle meydana gelen sismik salınımlardır.

Çöküntü depremler: maden ocaklarının yoğun olduğu yerlerde ve karstik arazilerin yoğun oldukları yerlerde oluşan dar alanlı depremlerdir. 

.Volkanik depremler: Volkanik patlama sırasında yakın çevrede meydana gelen dar alanlı sarsıntılardır. 

Tektonik depremler: Yer kabuğundaki kırık hatları boyunca meydana gelen depremlerdir.