by Nilüfer Coşan 4 years ago
665
Dünyanın günümüzdeki görünümü almasında bir çok iç ve dış kuvvet etkili olmuştur. İç kuvvetler enerjisini manto katmanından alan olaylardır ve genellikle yer şekillerinin ana hatlarını oluşturduğu için yapıcı hareketler olarak tanımlanır. Dış kuvvetler ise enerjiyi iklim olaylarından yani güneşten alırlar ve genellikle yer şekillerini deformasyona uğratarak yeni şekiller meydana getiren yıkıcı hareketler olarak tanımlanır.
Depremler (seizma): yeryüzünde çeşitli sebeplerle meydana gelen sismik salınımlardır.
Tektonik depremler: Yer kabuğundaki kırık hatları boyunca meydana gelen depremlerdir.
.Volkanik depremler: Volkanik patlama sırasında yakın çevrede meydana gelen dar alanlı sarsıntılardır.
Çöküntü depremler: maden ocaklarının yoğun olduğu yerlerde ve karstik arazilerin yoğun oldukları yerlerde oluşan dar alanlı depremlerdir.
Volkanizma: Yerin derinliklerinde magmanın yer kabuğunun zayıf noktalarından yüzeye çıkıp katılaşması olayına volkanizma denir. Bu faaliyetler oluştuğu yere göre 2’ye ayrılır:
Yüzey volkanizması: yerkabuğunun içerisinde bulunan magmanın çatlaklardan yeryüzüne çıkmasıyla oluşan püskürmelerdir.
Derinlik volkanizması: magmanın yüzeye çıkmadan yerkabuğu içerisinde soğuyarak katılaşması sonucu sonucu gerçekleşen olaydır. Bu olay sonucunda 4 şekil oluşur:
LAKOLİT
BATOLİT
Epirojenez(Kıta oluşumu): Yer kabuğunda meydana gelen geniş alanlı alçalma ve yükselme hareketlerine epirojenez denir. Epirojenez yeryüzünü en uzun sürede şekillendiren iç kuvvettir.
Orojenez(Dağ oluşumu): Ülkemizde en fazla etkili olan iç kuvvettir.
Jeosenklinallerde(geniş birikim alanları) biriken tortul tabakaların kıvrılma ve kırılma hareketleriyle yükselmesi olayına dağ oluşumu ya da orojenez denir.
A. Kırılma: Tortullanma alanlarındaki malzeme sert yapıda ise yan basınçlar sonucu kırılır. Kırılma sonucu arazinin bir kısmı yükselirken, bir kısmı da çöker. Yükselen kısımlara horst, çöken kısımlara graben denir. Ülkemiz de kırılma sonucu oluşan dağlara en çok Ege Bölgesinde rastlanır.
A. Kıvrılma: Tortullanma alanlarındaki esnek malzeme yan basınçlar sonucu kıvrılır. Oluşan yüksek kısımlara antiklinal alçak kısımlara ise senklinal denir.
Fiyort tipi kıyılar: Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır.
*Türkiye Orta kuşakta bulunduğu için fiyort ve skyer kıyı tipine Türkiye’de rastlanmaz.
Skyer tipi kıyılar: Buzulların etkisiyle oluşan moren ve hörgüçkayaların sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır.
Haliçli kıyılar: Gel-Git sonucunda akarsu ağızlarında oluşan kıyı tipidir.
.Ria tipi kıyılar: Deniz sularının yükselmesiyle kıyıya dik uzanan vadilerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır.
Dalmaçya kıyı tipi: Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde denizin vadiler arasına sokulmasıyla oluşan kıyılardır.
Limanlı kıyılar: Geniş vadilerin sular altında kalması ve bu alanların setlerle kapatılması sonucu oluşan kıyılardır.
Boyuna kıyılar: Dağların denize paralel uzandığı yerlerde görülen kıyı tipidir. Ülkemizde Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında görülür.
Enine kıyılar: Dağların denize dik uzandığı yerlerde görülen kıyı şeklidir. Ülkemizde Ege Bölgesinde görülür
SÜTUN
Sütun: sarkıt ve dikitlerin birleşmesi ile oluşur.
DİKİT
Dikit: mağara tavanlarından sızan suların içindeki kirecin tabanlarda oluşmasıyla oluşur
SARKIT
Sarkıt: mağara tavanlarından sızan suların içindeki kirecin birikmesiyle oluşur.
TRAVERTEN
Traverten:yüzeye çıkan suların içerisine erimiş halde bulunan kalsiyum karbonatın çökelmesi ve birikmesi ile oluşmuş şekillerdir.
KÖR VADİ
.Kör vadi: akarsuların bir su yutan tarafından yer altına gönderilmesi ile oluşan bir tarafı kapalı vadilerdir.
OBRUK
Obruk:Mağara tavanlarının çökmesi sonucu oluşan büyük çukurlardır.
DÜDEN
Düden:yerüstü sularını yeraltına gönderen, yeraltı sularını yeryüzüne çıkaran kuyulardır.
MAĞARA
Mağara: karstik suların yeraltında ki çatlakları genişletmesiyle oluşan şekilleridir.
DOLİN
Dolin:Lapyaların zamanla birleşmesi ile oluşan ve genişliği daha büyük olan çukurlardır.
LAPYA
Lapya:Eğimli alanlar üzerindeki çatlaklardan akan sular tarafından oluşturulan şekillerdir.
Dalga ve Akıntılar: Dalgalar genellikle dağların kıyıya paralel uzandığı ve şelfin dar olduğu yerlerde aşındırma yaparken, dağların kıyıya dik uzandığı ve şelfin geniş olduğu yerlerde biriktirme yaparlar
Biriktirme şekilleri: Dalga biriktirme şekilleri daha çok şelf alanın geniş olduğu kıyı dikliğinin fazla olmadığı alanlarda yaygın olarak görülür.
KIYI OKU
.Kıyı oku: Dalga ve akıntıların taşıdıkları malzemeyi kıyıya dik bir şekilde biriktirmesiyle oluşur. Sığ alanlarda yaygındır.
LAGÜN
Lagün: Koyun ağız kısmının kıyı oku ile kapanmasıdır. Koyun ağız kısmı tamamen kapanır ve deniz ile bağlantısı kesilirse lagün gölü (kıyı set gölü) oluşur.
TOMBOLA (SAPLI ADA)
Tombolo(Saplı Ada): Kıyıya yakın bir adanın dalgaların biriktirdiği malzeme ile ana karaya bağlanmasıdır.
Aşındırma şekilleri: Dalga aşındırma şekilleri daha çok şelf alanın dar olduğu ve dik kıyılarda görülür.
AŞINIM DÜZLÜĞÜ
Aşınım düzlüğü: Falezlerin gerilemesi ile oluşan sığ sularla kaplı alanlardır.
FALEZ (YALIYAR)
.Falez(yalıyar):Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde oluşurlar. Dalga aşındırması sonucu oluşan kıyı diklikleridir.
Buzullar: Ülkemiz orta enlemlerde, ekvatora daha yakın konumda olduğu için buzulların etkisi sınırlıdır.
DRUMLİNLER
SANDER DÜZLÜĞÜ
Sander düzlüğü: erime sonucu çekilen buzulların oluşturuduğu şekillerdir.
MORENLER(BUZUL TAŞI)
Morenler(Buzultaşı): Buzulların aşındırarak taşıdıkları kaya parçalarını eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan şeylerdir. Ülkemizde en yaygın olan buzul şeklidir.
BUZUL VADİSİ
Buzul vadisi: Dağ yamaçlarında eğime bağlı olarak buzulların aşağı doğru hareket etmesiyle oluşan U şeklindeki vadilerdir.
HÖRGÜÇ KAYA
.Hörgüç kaya: farklı dirençteki kayaçların yumuşak kesimlerinin buzullar tarafından aşındırılmasıyla oluşur
SİRK ÇANAĞI
Sirk Çanağı: Dağların yüksek kesimlerinde ki buzulların bulundukları alanı aşındırmasıyla oluşan çukurluklardır. Bu çukurlukların dolmasıyla sirk gölleri oluşur.
Biriktirme şekilleri: Rüzgarlar hızlarının azaldığı alanlarda biriktirme yaparlar
BARKANLAR
KUMULLAR
Aşındırma şekilleri: Rüzgarlar bitki örtüsünün cılız olduğu kurak-yarı kurak alanlarda aşındırma yaparlar
YARDANGLAR
MANTAR KAYA (ŞEYTAN MASASI)
Akarsular:Yeryüzünde ve yer altında belirli bir yatak içinde, eğim boyunca sürekli veya zaman zaman akan sulara akarsu denir. Akarsuların akış hızları, enerji potansiyelleri, mekanik aşındırma güçleri yüksektir. Bol alüvyon taşırlar, ulaşıma elverişli değillerdir.
TARAÇA(SEKİ)
Taraça(seki): Akarsuların önce biriktirdiklerini sonra tekrar aşındırmasıyla oluşan basamaklı şekillerdir.
MENDERES
Menderes: Akarsuların yatak eğiminin azaldığı yerlerde yana doğru aşındırma yapıp, aşındırdıkları malzemeleri yatağının diğer yanında biriktirmesiyle oluşan şekillerdir.
TABAN SEVİYESİ OVASI
Taban seviyesi ovası: Akarsuyun taşıdığı malzemeleri yatak eğiminin azaldığı kara içlerinde biriktirmesiyle oluşur.
DAĞ İÇİ OVALARI
Dağ İçi Ovaları: Akarsuların çöküntü alanlarda biriktirme yapması sonucu oluşan düzlüklerdir.
DAĞ ETEĞİ OVALARI
Dağ Eteği Ovaları: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan geniş düzlüklerdir.
IRMAK ADASI
Irmak Adası (kum adası):Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı yatağının genişlediği yerlerde taşıdıkları alüvyonların birikmesiyle oluşurlar.
DELTA
Delta:Akarsuların taşıdığı alüvyalleri sığ deniz kıyısında biriktirmesi sonucu oluşan kıyı ovalarıdır.
BİRİKİNTİ KONİSİ
.Birikinti Konisi: Yamaçlardan inen akarsular eğimin azaldığı yerlerde taşıdıkları alüvyalleri biriktirirler buna birikinti konisi denilir.
PENEPLEN
Peneplen(yontuk düz): Akarsu aşındırmasının son evresinde ortaya çıkan düzlüklerdir. Çok uzun zamanda oluşur genellikle birinci zaman arazilerinde görülür.
KIRGIBAYIR
.Kırgıbayır:Yarı kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçlarda sel sularının oluşturduğu yarıntılardır.
PLATOLAR
Plato: Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklerdir.
LAV PLATOLARI
KARSTİ PLATOLAR
AŞINIM PLATOLARI
1. Aşınım platoları ( Türkiye’de ki en alçak plato aşınım platosu olan İstanbul-kocaeli platosudur.
TABAKA DÜZLÜĞÜ
PERİ BACASI
Peri Bacası: Volkan tüflerinin yaygın olduğu alanlarda özelikle sel sularının ve rüzgarların oluşturduğu şekillerdir.
DEV KAZANI
Dev Kazanı: Akarsuların şelaleler şeklinde aktıkları yerlerde oluşturdukları derin çukurlara denir.
VADİ
Vadi:Akarsuların derine ve yanlara aşındırmak suretiyle oluşturduğu uzun çukurluklara vadi denir.
YATIK YAMAÇLI VADİ
GENİŞ TABANLI VADİ
Geniş Tabanlı Vadiler: Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı yerlerde oluşan vadi şekilleridir.
KANYON VADİ
Kanyon Vadi: karstik arazilerde yaygın olan basamaklı vadi şekilleridir.
BOĞAZ VADİ
Boğaz Vadi: iki düzlük arasındaki yüksek kesimleri yaran akarsuların oluşturuduğu dik yamaçlı derin vadilerdir.
ÇENTİK VADİ
.Çentik Vadi: akarsuların kaynaklarına yakın bölümlerinde oluşan vadi şekilleridir. Ülkemizde en yaygın vadi şeklidir.
alt konu
